Dlaczego fajerwerki są szkodliwe?
Grafika: Ołówki Dwa
Kto cierpiał w Sylwestra i dlaczego
Rozmowy z rodzicami osób nadrważliwych w Radio Poznań. Radio Poznań pokazuje poważny problem, rozmawiając z rodzicami osób nadwrażliwych dwie doby po Sylwestrze. Bardzo poruszająca audycja. Nie tylko zwierzęta cierpią i giną w noc…
Pomóż powstrzymać bezmyślną strzelaninę sylwestrową. Teraz!
To, co działo się na ulicach wielu miast, miasteczek, wsi, a nawet w rezerwatach przyrody pokazuje, że fajerwerki nie służą już tylko zabawie. I nie jest to tylko kilka minut w ciągu jednej nocy, ale długie godziny bezsensownej, przerażającej detonacji… To często już tylko forma wyładowania agresji i skierowania jej w stronę tych, którzy są bezbronni. Zatem pozostaje nam droga prawna. Kierujmy nasze głosy do tych, którzy mogą zmienić prawo
O fajerwerkach w Radio Poznań – jaką szkodę wyrządzają ludziom!
Tym razem rozmowa w Radio Poznań dotyczyła odbioru fajerwerków przez osoby autystyczne, czy szerzej, z nadwrażliwością sensoryczną.
Życzenia noworoczne 2025
Szacunku na cały Nowy Rok. Życzymy szacunku – dla siebie wzajemnie – wszystkim ludziom, oraz istotom żyjącym wokół nas.Dostrzegania piękna, dobra i wrażliwości – w drugim człowieku i życiu, które…
Blask fajerwerków, cień problemu – o ukrytych zagrożeniach
Przed nami kolejny etap batalii o poszanowanie prawa do spokoju i ciszy kontra prawo do nieokiełznanej zabawy według upodobań… W centrum sporu: fajerwerki – jako symbol dobrej zabawy dla jednych a zagrożenia i dyskomfortu dla innych. Jak dotąd – oglądać je i słyszeć muszą wszyscy.
Cisza to luksus – kogo na niego stać?
Spróbujmy przeprowadzić pewien eksperyment, niezależnie gdzie zamierzamy spędzić najbliższe dni – posmakujmy Ciszy! Jak to zrobić?
Prośba o zrozumienie i empatię w okresie sylwestrowych zabaw
Społeczna akcja „Podaruj Ciszę” sygnalizuje, że huczne witanie Nowego Roku może przynieść długotrwałe cierpienie i traumę osobom z różnymi niepełnosprawnościami. Ponadto, akcja przypomina o szkodliwym oddziaływaniu petard i fajerwerków na zwierzęta,…
Niech dzieją się Cuda!
Dziękujemy Wszystkim Przyjaciołom Ciszy za to, że jesteśmy razem w czasie tych Świąt! Wśród nocnej Ciszy niech do każdego z nas dotrze najważniejsze przesłanie Bożego Narodzenia: abyśmy potrafili kochać i szanować drugiego…
Odstawmy substytuty Radości!
Radość jest w naszej naturze, od początku naszego istnienia – potrafimy się śmiać i cieszyć z wielu naturalnych doznań. Przede wszystkim z obecności bliskich nam ludzi, zwierząt, przyjaznego otoczenia, czasu…
Argument rodzica…
Bla bla bla,a ja i tak będę strzelał ! – pisze w komentarzu niejaki Kamil M. na naszym profilu Podaruj Ciszę pod naszym apelem o oszczędzenie koszmaru nocy sylwestrowej wielu ludziom i zwierzętom.
Pięknego wejścia…
Pięknego wejścia w Nowy Rok! Życzymy tego sobie i innym. Z daleka od złych mocy! T To życzenie też jest z pewnością bliskie nam wszystkim. Z tego właśnie życzenia zrodził się pomysł,…
Strzelając, szkodzę innym i …sobie
Fajerwerki w Sylwestra to nie tylko problem przestraszonych psów, jak chcą niektórzy. Strzelając, szkodzimy w pierwszej kolejności… sobie. Po pierwsze, huk wystrzałów niszczy słuch. Granica zagrożenie dla słuchu to 80 dB (bardzo głośna…
Dlaczego to robicie???
Nigdzie nie wychodzą, każdego sylwestra spędzają w domu, ta noc jest dla nich koszmarem. Rodzice często zakładają dziecku słuchawki na uszy, ale to niewiele pomaga.
Ubierz me gałązki w ciszę…
Zapakuj pokój. Ludzi roześmianych. Zwierząt szczęśliwych zapakuj gromadkę.
Najważniejsze słowa
Huk rakiet i wybuchy bomb słyszymy (choć tego nie chcemy) od wielu miesięcy w relacjach wojennych zza wschodniej granicy. I nie jest to dźwięk, który sprawia radość jakiejkolwiek żywej istocie. Czy takie odgłosy naprawdę zasługują na to, by witać nimi pierwsze minuty Nowego Roku?
Sylwester Ani
„Chorobę naszej córki cechuje m.in. nadwrażliwość słuchowa. Ania* bardzo źle zniosła sylwestrowe strzelanie. W Nowy Rok spędziła cały dzień pod kocem, w strachu, że znów będzie hałas. Mamy nadzieję że takie…
Sylwestrowy pokaz przychodzi na siłę
Jestem fanem „ciężkiej” muzyki, głównie metalu. Jak idę na koncert, to wiadomo, że tam jest głośno, że są migające światła, itd. Ale sam dobrowolnie godzę się na to, bo to lubię. Ale jak ktoś nie lubi koncertów,…
O tym dniu myślę z lękiem
Mieszkamy pod lasem mamy niewielu bliskich sąsiadów, więc tylko z oddali podziwialiśmy fajerwerki stojąc na ganku. Jednak już w następnym roku idylla się skończyła, nasz sąsiad zaraz za płotem już o 20 godz. odpalił znienacka petardy, wystraszyliśmy się wszyscy, a nasza suczka ma uraz na całe życie.
Fajerwerki to trauma
Prezentacja, dlaczego dla wielu dzieci z autyzmem fajerwerki to trauma. Dla niektórych osób sylwestrowy koszmar trwa nawet kilka dni.
Petarda raniła niemowlę
Turek: Petarda wpadła przez okno. Ranne niemowlę, ma m.in. obrażenia twarzy.
Śmierć 12-latka w wyniku eksplozji fajerwerków
12-letni chłopiec zginął od obrażeń, które odniósł w wyniku eksplozji fajerwerków w miejscowości Haaksbergen we wschodniej Holandii. Drugie dziecko zostało odwiezione w stanie ciężkim do szpitala.
Trwałe okaleczenie oczu
W sylwestrową noc w Kaliszu dwie osoby z urazami oczu po odpaleniu fajerwerków trafiły do szpitala, jednej z nich grozi trwałe okaleczenie – przekazał rzecznik prasowy kaliskiego szpitala Paweł Gawroński. Czytaj…
Pożar mieszkania od petardy wrzuconej na balkon
Pożary w noc sylwestrową w Warszawie. Na Gocławiu petarda wpadła na balkon, mieszkanie spłonęło. Więcej: https://warszawa.naszemiasto.pl/pozary-w-noc-sylwestrowa-w-warszawie-na-goclawiu-petarda/ar/c1-8614861
Koszmar, który trudno zrozumieć
Są traumy, których nie rozumie ktoś, kto ich nie przeżywa. Osoby ze spektrum autyzmu, ludzie z nadwrażliwością słuchową, osoby ze stresem pourazowym PTSD, maleńkie dzieci, ludzie starsi… To tylko część ofiar kilkuminutowej sylwestrowej zabawy miłośników petard. Dla tych osób to koszmar trwający wiele godzin.
14-latkowi eksplodowała w ręce petarda
14-latkowi eksplodowała w ręce petarda. Ma obrażenia dłoni, twarzy i oka Więcej: https://www.fakt.pl/wydarzenia/swietokrzyskie-14-latkowi-eksplodowala-w-dloni-petarda-ma-obrazenia-dloni-twarzy-i/72d781l
Podaruj ciszę – prośba tych, których głosu nie słychać
Choć nie ma jeszcze szczegółowych statystyk, pojawiają się sygnały od rodziców, którzy od lat, w cieniu hucznych zabaw sylwestrowych… przeżywają długie godziny traumy. W Polsce jest 400 tys. osób chorych na padaczkę oraz szacunkowo…
Hałas to nie zabawa
Nigdy nie udało nam się do tej pory obejrzeć wspólnie fajerwerków w sylwestrową noc. Tuż po pierwszym wystrzale Mikołaj wraca jak torpeda do domu. Zakrywa uszy. Popłakuje. To co dla innych jest imprezą, dla niego jest traumą. Takich dzieci jaki Mikołaj jest wiele.
Trudny czas
Ja od kiedy urodził się mój syn, nigdy nie spędziłam sylwestra poza domem. Zawsze to jest dla mnie stresujące. Zamykam się z nim w pokoju, zakładam mu słuchawki na uszy, a mimo tego jest płacz,…
Dzieci proszą…
Dzieci ze szkoły specjalnej w Łodzi proszą o cichszego sylwestra i biją brawo wszystkim, którzy Podarują Im Ciszę
Czy fajerwerki mogą zwiększać ryzyko zachorowania na COVID?
Eksperci podkreślają m.in. że długotrwałe narażenie na zanieczyszczenia prowadzi do wielu przewlekłych chorób, które zwiększają ryzyko ciężkiego przebiegu COVID-19 oraz zgonu.
Życzenia dla Wszystkich
Z okazji Świąt Bożego Narodzenia oraz w Nowym Roku życzymy miłości, pokoju i szacunku
– dla każdego z nas, bez wyjątku. Abyśmy mogli obdarzać miłością pokojem i szacunkiem ludzi i wszelkie stworzenia wokół!
Ciężkie chwile Moniki
Jestem mamą dziewczynki ze spektrum autyzmu. Córka źle reaguje na hałas, zwłaszcza ten, który pojawia się w sposób dla niej nieprzewidywalny. Fajerwerki są dla Nas prawdziwym koszmarem. Cała rodzina cierpi….
Zwolennicy fajerwerków też bywają poszkodowani
Osoby odpalające petardy lub biernie uczestniczące w pokazach pirotechnicznych również są narażone na okaleczenia lub nawet śmierć.
Sylwestrowy koszmar dla dzieci z autyzmem
Dzieci w spektrum autyzmu, a także dorosłe osoby autystyczne cechuje nadwrażliwość na dźwięki, zapachy, światło czy dotyk.
Huk budzi lęk
Dzieci generalnie często boją się huku. Niektóre mogą nawet wpaść w panikę. Wiedząc o tym, rodzice mogą je przygotować na huki sylwestrowe.
Komu szkodzą fajerwerki
Wielu zwolenników fajerwerków nie zdaje sobie sprawy, że ten sposób świętowania przynosi cierpienie innym ludziom. Jest to fakt często pomijany milczeniem lub wręcz wypierany przez niektóre osoby lubiące odpalać fajerwerki. A taka jest prawda i trzeba to podkreślać:
Grafika: Marta Żylska
„Podaruj Ciszę” w Pytaniu na Śniadanie
W dzisiejszym, sylwestrowym wydaniu Pytania na Śniadanie była mowa o tym, jak dzikie zwierzęta reagują na petardy, a także o naszej akcji. Naszą Akcję „Podaruj Ciszę” reprezentowała dr Dorota Sumińska. Zobaczcie, posłuchajcie!
Huknąć w łeb?
W całym tym hukowym, sylwestrowym szaleństwie, działamy najczęściej na autopilocie. Odtwarzamy wzorce zachowań, jakimi nasiąknęliśmy, jakie nam przekazano. Nikt się nie zastanawia. Bo wiadomo, w sylwestra trzeba się najebać i postrzelać….
Badacze i naukowcy o skutkach zabaw pirotechnicznych
Dlaczego nie strzelamy w noc sylwestrową? Słuchamy badań naukowych, które mówią jasno: wybuchy pirotechniczne są niebezpieczne dla zwierząt dzikich i domowych. Wiemy, że wiele gatunków zwierząt posiada zdecydowanie bardziej wrażliwy…
Dlaczego zwierzęta boją się fajerwerków
Bardzo dobry program – behawiorysta wyjaśnia mechanizm reakcji lękowej i bólu wywołanego hukiem. Jak pomóc zwierzętom w tę noc? Posłuchajcie… Pytanie na śniadanie – obejrzyj materiał
Efektowne widowisko czy koszmar dla zwierząt? Świetny materiał z Radia Poznań.
Brawo Radio Poznań. Rzetelny, ważny i świetnie zrobiony materiał O tym jak wygląda Sylwester z perspektywy opiekunów zwierząt. Podczas gdy większość mediów czeka z tematem fajerwerków do samego sylwestra, Wy publikujecie na 2 tygodnie przed,…
Blask fajerwerków, cień problemu – o ukrytych zagrożeniach
Przed nami kolejny etap batalii o poszanowanie prawa do spokoju i ciszy kontra prawo do nieokiełznanej zabawy według upodobań… W centrum sporu: fajerwerki – jako symbol dobrej zabawy dla jednych a zagrożenia i dyskomfortu dla innych. Jak dotąd – oglądać je i słyszeć muszą wszyscy.
Dyskusje o fajerwerkach…
Wstrząsające przykłady i dyskusje z publicznych profili w social mediach z okazji Sylwestra 2023/2024
Zapobiegnij tragedii
Choć obraz wygenerowała sztuczna inteligencja, to tak właśnie wygląda „wesoła zabawa” fajerwerkowa w oczach naszych czworonożnych przyjaciół. One zamiast radości przeżywają koszmar, który dla wielu kończy się paniczną ucieczką w nieznane, a w efekcie bezdomnością lub śmiercią. Aby temu zapobiec na naszej stronie gromadzimy porady weterynarzy i behawiorystów, którzy radzą jak zapewnić choć minimalny komfort i bezpieczeństwo swoim przyjaciołom.
Dlaczego fajerwerki zabijają zwierzęta?
“Oj tam, przez godzinkę się poboją, nic im się nie stanie…”. Czy rzeczywiście?
Zwierzęta w Sylwestra – jak o nie zadbać?
Co roku media podnoszą temat tego, jak możemy zadbać o zwierzęta w Sylwestra. Postaraliśmy się zebrać dla Was te rady w jednym miejscu i wyjaśnić, dlaczego nasi podopieczni tak bardzo przeżywają ten okres.
Sylwester dla dzikich zwierząt
– Okres Świąt i Sylwestra, to czas, gdy w ośrodku zaczynamy się bać…
Sylwester w lesie. Jakiej traumy doświadczają dzikie zwierzęta?
Panika. Zewsząd dobiegają alarmujące, przeraźliwe głosy żurawi. Mimo, że do godziny zero zostało jeszcze sporo, wybuchy wstrząsają co kilka minut. Żurawie krążą nad lasem po ciemku – są zbyt przerażone by wylądować. Powinny teraz w spokoju spać nad bagnem. Wtórują im gęsi, też kręcące się w powietrzu. Ptaki latają bezładnie, chaotycznie, ich odgłosy zbliżają się i oddalają.
Czy jesteście gotowi?
Oglądam las. Jest w nim cisza i spokój. Śnieg topnieje a z drzew zwisają lodowe sople. Zimowy czas snu.
Nam strzelać nie kazano…
Szanowni Państwo, przyroda ledwie zipie, więc nie dokładajmy jej tego, co ją dodatkowo niszczy. A niszczą ją fajerwerki, którymi witacie Nowy Rok – apeluje Pani Dorota Sumińska.
Nie wierzę, by behawiorysta mógł pomóc…
Ciekawostką może być to, że kiedy opowiadaliśmy znajomym, jak nasz pies reaguje na burze i fajerwerki, ludzie słuchali, kiwali głowami. Ale gdy mieli okazję zobaczyć, jak bardzo pies się trzęsie, jak nie reaguje na nasze polecenia, jak mocny ma odruch ucieczki, to wtedy sami z siebie mówili: myśleliśmy, że przesadzacie, ale to naprawdę tak źle wygląda.
O tym dniu myślę z lękiem
Mieszkamy pod lasem mamy niewielu bliskich sąsiadów, więc tylko z oddali podziwialiśmy fajerwerki stojąc na ganku. Jednak już w następnym roku idylla się skończyła, nasz sąsiad zaraz za płotem już o 20 godz. odpalił znienacka petardy, wystraszyliśmy się wszyscy, a nasza suczka ma uraz na całe życie.
Huki i wystrzały, czyli jak pomóc psu w sylwestrową noc?
U mojego psa, Zuko, na początku były to „tylko” wystrzały petard, aby następnie psiak zaczął bać się burzy i odgłosów poligonów. Było coraz trudniej… Zuko piszczał, szukał miejsca, w którym mógłby się schować, ślinił się, drżał, a mnie… bolało serce.
Musimy działać! Przygotowałam listę rad, które możesz zastosować, aby pomóc psu przetrwać sylwestrową noc:
Podaruj ciszę – prośba tych, których głosu nie słychać
Choć nie ma jeszcze szczegółowych statystyk, pojawiają się sygnały od rodziców, którzy od lat, w cieniu hucznych zabaw sylwestrowych… przeżywają długie godziny traumy. W Polsce jest 400 tys. osób chorych na padaczkę oraz szacunkowo…
HUCZNA noc sylwestrowa dzikich zwierząt
Jeżeli zafundujemy dzikim zwierzętom kilka, kilkanaście godzin huków, to one będą przerażone. Mówimy o traumie i stresie pourazowym. Tak, jak człowiek, który by został zakładnikiem na kilkanaście godzin. Poziom hormonów stresu, jakimi podlega organizm, potrafi zmienić psychikę i zachowanie na całe życie.
Jak wesprzeć pupila w okresie sylwestra
Sylwester oraz okres około sylwestrowy jest czasem bardzo stresującym dla wielu zwierząt.
Huk petard i błyski fajerwerków towarzyszą im już na długo przed i długo po Sylwestrze.
Ogromna ilość bodźców dźwiękowych i wizualnych powoduje u nich silny niepokój a często strach.
Jak możemy im pomóc przetrwać Sylwestra we względnym komforcie?
„Sylwestrowe polowanie” – czyli jak konie postrzegają petardy
Konie z wzorca gatunkowego są zwierzętami stadnymi, żyjącymi na dużych, otwartych przestrzeniach i mogącymi podejmować odpowiednie reakcje w zależności od sytuacji. Konie udomowione nie mają takiej możliwości, dlatego to od nas zależy czy będziemy je narażać na tak silny stres, jakim jest „sylwestrowe polowanie”.
Pies w sylwestra
Podczas gdy część z nas wesoło szykuje się na imprezę Sylwestrową, druga połowa zachodzi w głowę jak pomóc swojemu zwierzakowi przeżyć tę noc bez stresu. Bez wątpliwości ten okres można spokojnie nazwać najgorszym momentem w roku dla części naszych pupili. Oczywiście, każdy pies inaczej reaguje na fajerwerki, niektóre totalnie ignorują wybuchy i błyski, a inne chowają się w najciemniejszy kąt domu, drżąc ze strachu.
Psy i fajerwerki
Aż 62% psów cierpi w wyniku stresu spowodowanego fajerwerkami. Zobaczcie reakcję psa o imieniu Harley.
Sylwester, petardy, ognie sztuczne i papugi
Papugi, tak jak wszystkie inne zwierzęta, bardzo często reagują na fajerwerki strachem. Nagły huk, błysk, świst odpalanych rac i wszystkie inne dźwięki związane z witaniem Nowego Roku są więc i dla nich źródłem stresu.
Fajerwerki zabijają zwierzęta
Anglicy hucznie się bawili, a ich psy umierały ze strachu. Dosłownie.
Sylwester z kotem
Sylwester dla wielu istot jest jednym z najbardziej stresujących wydarzeń w ciągu całego rok. Psy, koty, a także dzikie zwierzęta niestety (dosłownie!) umierają ze strachu. Huk petard, niebo rozjaśnione błyskiem…
Sylwester okiem technika weterynarii
W tym okresie w przychodniach weterynaryjnych sprzedaje się spore ilości preparatów mających pomóc przetrwać zwierzętom czas niespodziewanych wystrzałów, huków i błysków. Często leki i suplementy tylko częściowo redukują stres i nadal sylwester pozostaje wydarzeniem traumatycznym.
Dlaczego fajerwerki są szczególnie niebezpieczne dla ptaków
Większość ludzi nie zdaje sobie sprawy z uwarunkowań, które sprawiają że dla dzikich ptaków fajerwerki, szczególnie te wszechobecne sylwestrowe są Armagedonem kończącym ich życie.
Fajerwerki powinny być zakazane
Całkowite wyeliminowanie fajerwerków rozwiązałoby problem ogromnej liczby przerażonych, uciekających w panice i ginących tragicznie zwierząt.
Wielogodzinna kanonada to koszmar
Adam Wajrak, przyrodnik, dziennikarz i autor książek przyrodniczych dla dzieci uważa, że zorganizowane pokazy fajerwerków jeszcze są dopuszczalne, bo trwają krótko.
Nie ma usprawiedliwień dla strzelania
Cezary Wyszyński z fundacji „Viva!” podkreślił, że psy i koty mają słuch wyczulony dużo bardziej niż ludzie, a wystrzały z fajerwerków powodują u nich ogromny stres, strach i przerażenie.
Ofiary sylwestrowego strzelania 2020
Żadne urzędy nie monitorują skutków sylwestrowych huków. Możemy opierać się jedynie na materiałach prasowych lub relacjach bezpośrednio zainteresowanych osób czy instytucji.
Jak króliki reagują na petardy
Długotrwały strach i stres wywołany nagłymi i głośnymi dźwiękami połączonymi z błyskami może znacząco obniżyć poziom dobrostanu królików.
Grafika: Marta Żylska
Apel Państwowej Rady Ochrony Przyrody o powstrzymanie się od używania wyrobów pirotechnicznych…
…jako wyrazu świętowania, w trosce o środowisko, zwierzęta i nas samych W czasie, w którym tradycja każe m.in. wsłuchać się w głos zwierząt, Państwowa Rada Ochrony Przyrody apeluje o powstrzymanie się od używania wyrobów pirotechnicznych….
Biznes (nie)odpowiedzialny
Business as usual. Sieciówki handlują fajerwerkami. Handlują zdrowiem i życiem ludzi i zwierząt. A tak pięknie piszą o społecznej odpowiedzialności biznesu i trosce o innych. @aldi „W trosce o osoby w spektrum autyzmu ALDI wprowadziło…
Czy warto ryzykować zdrowiem dla chwilowego widowiska?
W wyniku eksplozji fajerwerków powstaje toksyczna chmura, w której znajdują się między innymi metale ciężkie, utleniacze i nadchlorany, a także gazy cieplarniane jak tlenek oraz dwutlenek węgla czy azot. Taka mieszanka substancji atakuje nie tylko ludzki organizm, ale przede wszystkim zatruwa wodę, glebę i powietrze.
Strzelając, szkodzę innym i …sobie
Fajerwerki w Sylwestra to nie tylko problem przestraszonych psów, jak chcą niektórzy. Strzelając, szkodzimy w pierwszej kolejności… sobie. Po pierwsze, huk wystrzałów niszczy słuch. Granica zagrożenie dla słuchu to 80 dB (bardzo głośna…
Wysoka cena zabawy
Nie chcemy straszyć zwolenników fajerwerków – prosimy tylko o uruchomienie wyobraźni, a także kreatywności. Nie krytykujemy wesołej zabawy sylwestrowej – prosimy jednak o umożliwienie jej WSZYSTKIM ludziom (a także przyrodzie) mieszkającym i żyjącym…
Fajerwerki a smog – pierwsze polskie badania
Krakowie przeprowadził badania, które dowodzą, że wpływ sylwestrowych fajerwerków na stan powietrza w Polsce jest tak duży, że wszystkie osoby podatne, szczególnie chorujące na astmę czy POChP, mogą odczuwać nasilenie objawów choroby.
Fundacja Nexus o fajerwerkach
W internecie można przeczytać wywody producentów i dystrybutorów, że powstałe podczas detonacji substancje nie utrzymują się długo w powietrzu, ale dosyć szybko opadają na ziemię. Rzecz jednak w tym, że nie bezpowrotnie.
Fajerwerki są toksyczne
Fajerwerki wytwarzają dym i pył, który zawiera różne metale ciężkie, związki siarki i węgla oraz inne szkodliwe chemikalia.
Tony pyłu w powietrzu
Fajerwerki i petardy źródłem ogromnych zanieczyszczeń powietrza – przykład: Niemcy, Sylwester 2017
Fajerwerki źródłem olbrzymich ilości dioksyn
Mało kto ma świadomości tego, co dzieje się „gdzieś tam w niebie” podczas niekontrolowanych reakcji zachodzących w temperaturze półtora tysiąca stopni Celsjusza…. Nie ulega najmniejszej wątpliwości, że o środowisko naturalne trzeba dbać…